چالش‌های عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا

حمایت از بازار شفاف یا درست کردن حیاط‌خلوت

هادی مومنی- نگاهی به تاریخچه تاسیس بورس کالا نشان می‌دهد که در راستای تحقق اهداف برنامه سوم و چهارم توسعه که مطابق با آنها شورای‌عالی بورس موظف به راه‌اندازی و گسترش بورس‌های کالایی در ایران شناخته شده بود، بورس فلزات در شهریور ۱۳۸۲ به عنوان نخستین بورس کالایی در ایران و بورس کالای کشاورزی در شهریور ۱۳۸۳ آغاز به فعالیت کردند. بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر ۱۳۸۵ با درهم‌آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد و پس از پذیره‌نویسی و برگزاری مجمع عمومی از مهر ۱۳۸۶ کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. هرچند در ابتدا نگاه توسعه‌ای در بورس کالا همانند حالا آن قدر وسیع نبود که بازارهای متشکل زیادی در این بورس به وجود آید اما در کشوری که یکی از بزرگ‌ترین دارندگان نفت دنیا به شمار می‌رود، طبیعتا مشتقات این طلای سیاه نیز می‌تواند بازارهای خوبی را شکل دهد تا با دادوستد این‌گونه محصولات افراد حقیقی و حقوقی این بازار انتفاع زیادی را به دست آورند هرچند یکی از اهداف بزرگ اولیه بورس کالا عرضه نفت‌خام در این بازار بود که بعدها با تشکیل بورس انرژی عملا این برنامه محقق نشد که با شرایط فعلی یک موهبت است چراکه بورس انرژی حتی پس از چند سال از شکل‌گیری هنوز در آرزوی عرضه نفت خام به سر می‌برد و احتمالا اگر بورس انرژی هم متولد نمی‌شد، بورس کالا برای کشاندن نفت خام به این نهاد مشکلات این روزهای بورس انرژی را تجربه می‌کرد. اما عرضه محصولات پتروشیمی‌ها در بورس کالا از همان ابتدا یکی از استراتژی‌های مدیران این بازار بود و از همان ابتدا تا به حال هم مقاومت‌های پنهان و آشکاری برای اختلال در عرضه این محصولات در بورس کالا انجام می‌شود ولی مزایای عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا چیست و چرا بهتر است عرضه‌کنندگان در این بازار محصولات خود را عرضه کنند. 

جذابیت‌های مالیاتی

یکی از جذابیت‌های معامله محصولات پتروشیمی در بورس کالا قطعا معافیت‌های مالیاتی است به طوری که طبق ماده «6» قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید، معادل 10 درصد از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس‌های کالایی پذیرفته شده و به فروش می‌رسد و 10 درصد از مالیات بر درآمد شرکت‌هایی که سهام آنها برای معامله در بورس‌های داخلی یا خارجی پذیرفته می‌شود و پنج درصد از مالیات بر درآمد شرکت‌هایی که سهام آنها برای معامله در بازار خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته می‌شود از سال پذیرش تا سالی که از فهرست شرکت‌های پذیرفته شده در این بورس‌ها یا بازارها حذف نشده‌اند، با تایید سازمان بورس و اوراق بهادار بخشوده می‌شود؛ شرکت‌هایی که سهام آنها برای معامله در بورس‌های داخلی یا خارجی یا بازارهای خارج از بورس داخلی یا خارجی پذیرفته می‌شود در صورتی که در پایان دوره مالی به تایید سازمان بورس و اوراق بهادار حداقل 20 درصد سهام شناور آزاد داشته باشند معادل دو برابر معافیت‌های فوق از بخشودگی مالیاتی برخوردار می‌شوند. همچنین شرکت‌های عرضه‌کننده محصولات بسیار بیشتر از درآمد ناشی از فروش محصول هستند. به عنوان مثال کل کارمزدی که برای معاملات حدود 20 هزار میلیارد تومانی پتروشیمی‌ها در سال 93 در بورس کالا در نظر گرفته شد، حدود 15 میلیارد تومان بود، این در حالی است که در سال گذشته 9 میلیارد و 600 میلیون تومان بابت جرایم تاخیر از مشتریان دریافت شد که برمبنای اعلام مدیرعامل این بورس مبلغ فوق به شرکت‌های پتروشیمی برگشته و از سوی دیگر براساس قانون «260» میلیارد تومان دیگر نیز به نام معافیت مالیاتی نصیب همین شرکت‌های پتروشیمی عرضه‌کننده در بورس کالا شده است. همه این موارد می‌تواند از مشوق‌های عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا باشد اما آیا این انگیزه لازم و کافی است؟

سنگ بزرگ وزارت صنایع

اما یکی از منتقدان اصلی عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا وزارت صنایع است که حتی در برهه‌ای از زمان در گذشته‌ای نه‌چندان دور کار به جلوگیری عرضه هم کشیده شد که البته وزیر صنعت آن را تکذیب کرد. دلیلی همانند «افزایش بی‌رویه قیمت محصولات در بورس کالا، ایجاد نشدن رقابت سالم در این بازار، عرضه همزمان محصولات در بورس و بازار آزاد و...» از جمله دلایل اصلی این اتفاق‌ها بود. به هر حال باید پذیرفت که عدم عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا خود آسیب‌های زیادی را به وجود می‌آورد. معامله نشدن محصول‌های مهم در فضایی غیربورس کالا، عدم شفافیت و نظارت بر عملکرد پتروشیمی‌ها در تامین نیاز داخلی و رعایت قیمت‌ها، پیش‌بینی افزایش قیمت‌ها بین 25 تا 30 درصد و عدم تامین نیاز کافی واحدهای پایین‌دستی از جمله معایب عدم عرضه محصول‌های پتروشیمی در بورس کالاست که باید به آن توجه کرد. در کنار آن دسترسی سریع و بدون واسطه به این محصولات در بورس کالا هم می‌تواند نقش خوبی را در تامین این محصولات برای صنایع بزرگ و خرد ایجاد کند. اما بورس کالا نیز علاوه بر اینکه هیچ‌گاه از عرضه محصولات پتروشیمی عقب‌نشینی نمی‌کند، با اجرای برنامه‌های تازه همیشه سعی می‌کند فرصت‌های تازه‌ای را در این بخش برای همه فعالان به وجود آورد تا هم رسمیت بیشتری به عرضه این محصولات در این نهاد بدهد و هم چشم‌انداز خوبی را در پیش بگیرد. یکی از این سیاست‌ها امکان خرید محصولات پتروشیمی برای مشتریان خرد و فروش اعتباری این محصولات در بورس کالاست. 

ادامه اعتراض‌ها

در همین حال اعتراض‌ها همیشه از سوی نهاد بزرگی همانند وزارت صنایع و شرکت‌های میانه‌دستی نیست به طوری که به تازگی دبیر انجمن صنایع همگن‌پلاستیک استان تهران از احتمال خروج عرضه محصولات پتروشیمی از بورس کالا خبر داد و گفت: پیشنهاد کرده‌ایم که برای برقراری عدالت و رسیدن پتروشیمی به دست تولیدکننده واقعی، توزیع این ماده اولیه را به انجمن بسپارند. مرتضی نیک‌سرشت با بیان اینکه همه اعضای انجمن صنایع همگن از پروانه بهره‌برداری برخوردارند و در این حوزه کار می‌کنند، اظهار کرد: در سال‌های گذشته نیز خود انجمن ناظر بر توزیع پتروشیمی بین تولیدکننده‌ها بوده است اما متاسفانه از دوره‌ای پتروشیمی را وارد بورس کالا کردند. کار آنقدر جدی است که اخیرا جلسه‌ای با انجمن کارفرمایان پتروشیمی داشته‌ایم و قرار است این تفاهمنامه دوباره منعقد شود و امیدواریم دوباره توزیع را به انجمن بسپارند.  وی درباره مشکلات و دلیل خروج از بورس کالا می‌گوید تهیه پتروشیمی توسط واحدهای کوچک و متوسط، سخت است چراکه خرید پتروشیمی در بورس به صورت نقدی است و از سوی دیگر بعضا تا 40 روز طول می‌کشد که محصول به دست تولیدکننده برسد و به همین دلیل بسیاری از بنگاه‌های کوچک و متوسط توان خرید مواد اولیه را از بورس کالا ندارند. از سویی دیگر برخی دلالان می‌توانند مقدار زیادی پتروشیمی را از بورس کالا بخرند و احتکار کنند و سپس بفروشند اما پیش از این انجمن به صورت عادلانه و براساس میزان تولید هرکدام از واحدهای تولیدی به آن‌ها سهمیه می‌داد و تجربه موفقی هم بود. 

افق‌های پیش‌رو و آسیب‌ها

به هر حال آن چیزی که مشخص است، چه وزارت صنعت بخواهد یا نخواهد، محصولات پتروشیمی کم یا زیاد در بورس کالا مورد معامله قرار می‌گیرد و سنگ‌اندازی‌های موجود شاید در انجام سیستماتیک و کلی همه محصولات در این بورس در بخش محصولات پتروشیمی اختلالی ایجاد کند اما نمی‌تواند به عنوان سدی جلوی عرضه‌ها را بگیرد. نگاه کلی دولت به عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا مثبت است اما به دلیل ذی‌نفع بودن افراد حقیقی و حقوقی که به رانت‌های زیادی دسترسی دارند، همیشه جلوی شفاف شدن مسایل را می‌گیرند.  آمار عرضه محصولات پتروشیمی در بورس کالا گویای این نکته است که محصولات متنوع با حجم‌های قابل قبول روزانه در این بورس مورد معامله قرار می‌گیرد و فشارهای هر از گاهی هم که وجود دارد تا به امروز نتوانسته است راه به جایی ببرد. البته باید به این مساله مهم هم اشاره کنیم که بورس کالا هم می‌بایست با فراهم کردن بستر و زیرساخت‌های مناسب معاملاتی و مشارکت دادن واقعی بازیگران خرید و فروش حقیقی و غیردولتی محصولات پتروشیمی زمینه‌ساز توسعه بیشتر این بازار شود.

منبع :

روزنامه جهان صنعت + بخش دوم + سوم + چهارم

گزارش در یک نگاه